Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý kiểm toán

Việt Nam là quốc gia có nền kinh tế đang chuyển đổi sang kinh tế thị trường với những thành tựu tăng trưởng ngày càng cao. Trong những năm qua, hoạt động kế toán, kiểm toán đã xác lập định hướng cải cách và phát triển trên cơ sở tiếp cận và hoà nhập với thông lệ quốc tế phổ biến được nhiều quốc gia thừa nhận và áp dụng. Đến nay, khuôn khổ pháp lý về kế toán, kiểm toán đã ban hành và công bố là khá hoàn chỉnh, hài hoà ở mức độ khá cao với thông lệ quốc tế

Cùng với việc triển khai thực hiện Luật kế toán có hiệu lực từ 01/01/2004, việc ban hành các Nghị định, 26 Chuẩn mực kế toán, 38 Chuẩn mực kiểm toán, Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và các Thông tư hướng dẫn kế toán để thực hiện các Chuẩn mực kế toán đã góp phần làm trong sạch và lành mạnh hoá tình hình tài chính của các doanh nghiệp nói chung, đáp ứng yêu cầu cấp thiết trong quá trình đổi mới, hội nhập và phát triển nền kinh tế đất nước đã góp phần cho hoạt động kế toán, kiểm toán của Việt Nam phát triển sẽ theo kịp các nước có nền kinh tế thị trường. Đồng thời tạo điều kiện về môi trường pháp lý cho hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực ASEAN.

Tuy nhiên, trong những năm tới, khi Việt Nam gia nhập WTO cũng như tiếp tục thực hiện chính sách hội nhập kinh tế ở mức độ cao hơn, ngành kế toán, kiểm toán sẽ đứng trước nhiều cơ hội thuận lợi, đồng thời phải đối mặt với nhiều thách thức, khó khăn. Do đó, tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về kế toán, kiểm toán là công việc hết sức cần thiết, góp phần tạo môi trường pháp lý lành mạnh và hỗ trợ cho việc quản lý, kiểm tra, giám sát của Nhà nước về hoạt động kế toán, kiểm toán bao gồm:

Thứ nhất: Tiếp tục rà soát, cập nhật và hoàn thiện nội dung của 26 Chuẩn mực kế toán và 38 Chuẩn mực kiểm toán đã ban hành; hoàn chỉnh, bổ sung những điểm còn chưa phù hợp hoặc chưa thống nhất do các Chuẩn mực được ban hành thành 5 đợt trong 5 năm khác nhau. Những điểm chưa phù hợp còn do trong thời gian vừa qua Chuẩn mực kế toán quốc tế đã có những thay đổi, đòi hỏi chúng ta phải cập nhật đảm bảo sự nhất quán với Chuẩn mực kế toán quốc tế mới nhất.

Thứ hai: Tiếp tục nghiên cứu, soạn thảo, ban hành mới các Chuẩn mực kế toán Việt Nam cần thiết cho nền kinh tế (do đến nay chúng ta chưa ban hành được) bao gồm các Chuẩn mực kế toán liên quan đến ghi nhận, đánh giá, trình bày và thuyết minh về các công cụ tài chính (IFRS 7, IAS 32, IAS 39); về giảm giá tài sản; về nông nghiệp; về thông tin phản ánh sự ảnh hưởng của thay đổi giá cả; về Báo cáo tài chính trong nền kinh tế siêu lạm phát; về phúc lợi của người lao động, … Những năm qua có rất nhiều thay đổi quan trọng trong công tác kế toán và Báo cáo tài chính, các tổ chức ban hành Chuẩn mực kế toán quốc tế đang cố gắng hài hoà các nguyên tắc kế toán được thừa nhận của Mỹ (USGAAP) và các Chuẩn mực lập và trình bày Báo cáo tài chính quốc tế (IFRS). Liên minh Châu Âu đang yêu cầu tất cả các công ty được niêm yết phải áp dụng IFRS trước năm 2005, và nhiều quốc gia ban hành Chuẩn mực quốc gia của mình theo hướng gần với IFRS. Tuy nhiên, Chuẩn mực kế toán quốc tế đang trong quá trình bổ sung, sửa đổi, xây dựng trên cơ sở nền kinh tế thị trường phát triển cao, qui định cho khu vực doanh nghiệp tư nhận là chủ yếu. ở Việt Nam, nền kinh tế thị trường còn đang trong quá trình chuyển đổi, khu vực doanh nghiệp Nhà nước còn chiếm vị trí chủ đạo trong nền kinh tế, mối quan hệ giữa Chuẩn mực kế toán với Luật thuế và cơ chế tài chính còn mang nhiều nét đặc thù, lại đòi hỏi phải xây dựng, ban hành Chuẩn mực kế toán không xảy ra xung đột về mặt pháp lý với những qui định trong Luật thuế và chính sách tài chính trong từng giai đoạn phát triển của nền kinh tế. Chuẩn mực kế toán Việt Nam không qui định các nội dung mà nền kinh tế Việt Nam chưa có hoặc chưa đạt đến trình độ tiếp cận, chưa phát sinh hoặc chưa trở thành phổ biến ở Việt Nam. Vì thế, chỉ nên đưa vào Chuẩn mực những vấn đề chung, có tính chất bao trùm và những nội dung mà Việt Nam đã có qui định phù hợp hoặc căn bản phù hợp với nội dung của IFRS. Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, chúng ta sẽ từng bước nghiên cứu, công bố thêm các Chuẩn mực kế toán cho phù hợp. Đặc điểm này đã chi phối đến thứ tự ưu tiên trong việc lựa chọn các Chuẩn mực kế toán để soạn thảo và công bố. Điều đó cũng đã được xác định rõ trong Quyết định số 38/2000/QĐ-BTC ngày 14/03/2000 của Bộ Tài chính về việc ban hành và công bố áp dụng hệ thống Chuẩn mực kế toán, Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam là dựa trên cơ sở Chuẩn mực kế toán quốc tế phù hợp với điều kiện phát triển của nền kinh tế thị trường Việt Nam, phù hợp với hệ thống luật pháp, trình độ, kinh nghiệm kế toán của Việt Nam.

Thứ ba: Do việc tiếp tục ban hành Chuẩn mực kế toán trong thời gian tới, đặc biệt là các Chuẩn mực kế toán có quan hệ mật thiết đến Chính sách tài chính hiện nay và xu hướng đổi mới Chính sách tài chính. Vì vậy, cần phải có định hướng rõ ràng, chiến lược tài chính làm cơ sở cho việc xây dựng hệ thống Chuẩn mực kế toán.

Thứ tư: Hoàn thiện Chế độ kế toán cho các lĩnh vực đặc thù: Căn cứ Luật Kế toán, các văn bản hướng dẫn Luật, các Chuẩn mực kế toán và chế độ ké toán doanh nghiệp mới ban hành cần phải tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện và Chế độ kế toán cho từng lĩnh vực đặc thù, cụ thể:

– Ngân hàng và bảo hiểm là các ngành kinh tế quan trọng và phức tạp. Từng quốc gia phải có hệ thống văn bản pháp luật riêng, đặc biệt là hệ thống kế toán để thực hiện thống nhất, để kiểm soát, điều chỉnh, thúc đẩy hoạt động kinh doanh bảo hiểm, ngân hàng phát triển và giúp Nhà nước quản lý toàn diện và kiểm tra, giám sát thường xuyên mọi hoạt động của các lĩnh vực kinh tế đặc thù này.

– Chế độ kế toán doanh nghiệp vừa và nhỏ ban hành theo Quyết định 1177/1996/QĐ-BTC ngày 23/12/1996 và sửa đổi, bổ sung theo Quyết định số 144/2001/QĐ-BTC ngày 21/12/2001 đến nay đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết và không còn đáp ứng được yêu cầu quản lý do khuôn khổ pháp lý mới về kế toán được thiết lập, Luật thuế và cơ chế tài chính mới được bổ sung, sửa đổi. Do vậy, trong thời gian tới, trên cơ sở Chế độ kế toán doanh nghiệp mới ban hành, Bộ Tài chính đang khẩn trương nghiên cứu, ban hành lại Chế độ kế toán doanh nghiệp vừa và nhỏ theo hướng đơn giản, gọn nhẹ, dễ hiểu, dễ làm cho phù hợp với đặc điểm tổ chức hoạt động và trình độ quản lý của doanh nghiệp vừa và nhỏ. Về áp dụng Chuẩn mực kế toán, cần xác định rõ phạm vi để hướng dẫn cho doanh nghiệp vừa và nhỏ theo 3 loại: Vận dụng đầy đủ các Chuẩn mực thông dụng (TSCĐ; BĐS đầu tư; Hàng tồn kho; Doanh thu và thu nhập khác…) không áp dụng các Chuẩn mực kế toán phức tạp (như: Hợp nhất kinh doanh; Hợp nhất Báo cáo tài chính và kế toán các khoản đầu tư vào công ty con; Báo cáo bộ phận…) áp dụng không đầy đủ một số Chuẩn mực kế toán (như: Thuế thu nhập doanh nghiệp; Thay đổi chính sách kế toán, ước tính kế toán và các sai sót; Trình bày Báo cáo tài chính…). Ngoài ra còn phải nghiên cứu, hoàn thiện Chế độ kế toán áp dụng cho các ngành đặc thù như dầu khí, điện lực, hàng không, xây lắp, Chế độ kế toán hộ kinh doanh cá thể, tổ chức và văn phòng đại diện nước ngoài… nhằm đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất.

Thứ năm: Về hệ thồng kế toán Nhà nước, đến nay vẫn chưa có một cơ quan hoặc tổ chức chuyên trách làm kế toán. Mỗi cơ quan, đơn vị còn áp dụng một chế độ, phương pháp khác nhau. Việc quản lý và kế toán tài sản, vốn, quỹ, thu – chi Ngân sách Nhà nước còn do nhiều cơ quan cùng đồng thời thực hiện. Do đó, số liệu kế toán phản ánh chưa thống nhất, kịp thời đặc biệt là số liệu thu – chi Ngân sách Nhà nước giữa các cấp ngân sách còn trùng lặp. Tài sản quốc gia chưa được đánh giá và phản ánh đủ vào số liệu kế toán quốc gia, việc tổng hợp tài sản quốc gia hiện nay chủ yếu vẫn dùng phương pháp thống kê. Có thể nói rằng để phản ánh, tổng hợp và kiểm tra được tài sản quốc gia (cả bằng tiền và hiện vật) thì hệ thống kế toán Nhà nước phải được qui về một mối và phải có một tổ chức của Nhà nước đứng ra thực hiện.

Trong những năm tới, việc hoàn thiện hệ thống kế toán Nhà nước Việt Nam sẽ triển khai thực hiện theo định hướng hợp nhất hệ thồng kế toán thu, chi Ngân sách, kho bạc với kế toán đơn vị hành chính sự nghiệp để tạo lập thành một hệ thống Tổng kế toán Nhà nước.

Mục tiêu của việc hoàn thiện hệ thống kế toán Nhà nước là phải xây dựng hệ thống kế toán Nhà nước dựa trên cơ sở dữ liệu thông tin duy nhất, đầy đủ và áp dụng thống nhất cho tất cả các cơ quan, đơn vị công quyền và công lập từ trung ương đến địa phương. Hệ thống kế toán đó phải đảm bảo thông tin tin cậy, thông suốt giữa các đơn vị tham gia vào quá trình lập, phân bổ, chấp hành và quyết toán Ngân sách Nhà nước. Với mục tiêu đó, Hệ thống kế toán Nhà nước phải phản ánh được đầy đủ mọi đối tượng của kế toán Nhà nước gồm: Kế toán quĩ Ngân sách Nhà nước; Kế toán toàn bộ các khoản thu, chi Ngân sách nhà nước và Ngân sách các cấp; Kế toán tài sản quốc gia, các khoản dự trữ, các quĩ của Chính phủ và việc sử dụng các quĩ; Kế toán các nghiệp vụ tài chính đối ngoại, các khoản nợ của Nhà nước; Kế toán quá trình tiếp nhận và sử dụng kinh phí, kế toán các khoản chênh lệch thu – chi và xử lý chênh lệch thu – chi của các cơ quan Nhà nước, đơn vị sự nghiệp có sử dụng kinh phí Ngân sách Nhà nước.

Thứ sáu: Trong quá trình xây dựng hệ thống Tổng kế toán Nhà nước như trên, một việc không thể không làm là nghiên cứu, ban hành hệ thống Chuẩn mực kế toán Nhà nước phù hợp với Chuẩn mực quốc tế về kế toán công do IFAC ban hành. Việc này đang được Bộ Tài chính triển khai, bước đầu là dịch toàn bộ các Chuẩn mực quốc tế về kế toán công ra tiếng Việt để có cơ sở học tập, nâng cao nhận thức về nó, làm cơ sở cho việc ban hành trong vài năm tiếp theo.

Thứ bảy: Nhằm nâng cao chất lượng của hoạt động kế toán, hoạt động kiểm toán và làm lành mạnh hoá thông tin tài chính trong nền kinh tế quốc dân, trong thời gian sớm nhất, Bộ Tài chính cần ban hành ngay “Quy chế kiểm soát chất lượng dịch vụ kế toán, kiểm toán” để áp dụng cho tất cả các doanh nghiệp có cung cấp dịch vụ kế toán, kiểm toán và cá nhân hành nghề kế toán. Nhận thức rõ vai trò của kiểm soát chất lượng, ngoài Chuẩn mực kiểm toán số 220 “Kiểm soát chất lượng hoạt động kiểm toán”, Uỷ ban soạn thảo Chuẩn mực kiểm toán quốc tế đã nghiên cứu và công bố Chuẩn mực quốc tế về kiểm soát chất lượng đối với các công ty cung cấp dịch vụ kiểm toán và soát xét thông tin tài chính trong quá khứ, các dịch vụ đảm bảo và các dịch vụ có liên quan (ISQC số 01 có hiệu lực từ ngày 15/6/2005). Do vậy “Quy chế kiểm soát chất lượng dịch vụ kế toán, kiểm toán” cần được nghiên cứu, ban hành trên cơ sở Chuẩn mực quốc tế mới ban hành cho phù hợp với điều kiện của Việt Nam.

Thứ tám: Về hành nghề kế toán ở Việt Nam mới chính thức có từ khi có Luật kế toán năm 2003. Đến nay mới cấp được 49 Chứng chỉ hành nghề kế toán. Chúng ta vẫn chưa ban hành được qui chế quản lý họ. Do đó trong thời gian tới Bộ Tài chính cũng sẽ tiếp tục nghiên cứu và ban hành “Qui chế quản lý hành nghề kế toán” làm cơ sở kiểm soát người hành nghề kế toán, đào tạo, bồi dưỡng cũng như công khai danh sách kế toán viên hành nghề để doanh nghiệp lựa chọn tốt nhất.

Thứ chín: Hành nghề kiểm toán độc lập ở Việt nam đã có 15 năm nay nhưng văn bản pháp luật cao nhất đến nay chỉ có là Nghị định của Chính phủ. Do đó trong tuơng lai gần, Bộ Tài chính sẽ trình Chính phủ, Quốc Hội công bố Luật Kiểm toán độc lập nhằm nâng cao địa vị pháp lý của hoạt động này cũng như luật hoá các qui định về quản lý Nhà nước đối với cá nhân KTV, công ty kiểm toán, đối tượng kiểm toán và người sử dụng thông tin tài chính đã được kiểm toán. Luật kiểm toán độc lập cũng sẽ xác lập vai trò của tổ chức nghề nghiệp kế toán, kiểm toán trong việc tham gia quản lý hoạt động nghề nghiệp này phù hợp với thông lệ quốc tế, hướng đến mục tiêu được quốc tế thừa nhận về dịch vụ kiểm toán Việt Nam.

Thứ mười: Trong vài năm tới đây, Chính phủ hoặc Bộ Tài chính cần tiếp tục ban hành văn bản pháp luật để chuyển giao tiếp và mạnh hơn nữa công việc quản lý hành nghề kế toán, kiểm toán từ cơ quan Nhà nước sang cho các tổ chức nghề nghiệp. Các tổ chức nghề nghiệp đã có như Hội kế toán và kiểm toán Việt Nam (VAA), Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA) cần duy trì và phát triển mạnh mẽ hơn, phải thực sự là tổ chức độc lập và tự quản, mang tính nghề nghiệp cao, phải có uy tín và danh tiếng để thu hút Hội viên đẳng cấp nghề nghiệp cao hướng đến mục tiêu ngang tầm khu vực và quốc tế.

Tóm lại: Theo xu thế thời đại, khi thế giới chúng ta đang ngày càng thu hẹp lại, các giao dịch xuyên quốc gia đang ngày càng phát triển một cách mạnh mẽ hơn, tất cả các quốc gia đang tìm cách hoà hợp các Chuẩn mực kế toán, kiểm toán trong nước với các Chuẩn mực quốc tế. Chính vì thế, cùng với các lĩnh vực khác của Việt Nam đang trong quá trình tiến tới một khuôn khổ pháp lý chung, ngành kế toán, kiểm toán Việt Nam cũng theo con đường đó – Con đường duy trì và mở rộng quan hệ hợp tác với các nước và tổ chức quốc tế để phát triển nghề nghiệp kế toán, kiểm toán Việt Nam phù hợp với thông lệ chung được thừa nhận nhằm đạt được sự công nhận của khu vực và quốc tế, làm rạng danh các thế hệ cán bộ kế toán, kiểm toán Việt Nam, góp phần phát triển nền kinh tế, tài chính đất nước ta. /.